Lubach en de alternatieve geneeswijzen

(leestijd 10 minuten)
In Zondag met Lubach werden de alternatieve geneeswijzen volgens beproefd recept belachelijk gemaakt. Het was alsof Arjen Lubach voorlas van de website van de Vereniging tegen de Kwakzalverij (VtdK). Zijn verdienste voor die vereniging is dat hij deze standpunten kan vertolken zonder zuur, boos en verongelijkt te klinken. Maar de argumenten waren niet nieuw: alternatieve geneeswijzen zouden geen alternatief zijn en ook geen geneeswijzen vanwege het simpele feit dat er geen wetenschappelijk bewijs zou bestaan voor de werkzaamheid van al die malle therapieën. Als er bewijs zou zijn, waren ze allang opgenomen in de enige echte, volledig op wetenschappelijk bewijs gefundeerde geneeskunde. Slim gekozen fragmenten met uit hun context geknipte quotes deden de rest. Lubach vermeldde nog wel dat 83 procent van de patiënten hoogopgeleid is, om die groep vervolgens met een afgekloven wilderiaanse beeldspraak weg te zetten als bakfietsrijders. Als hij werkelijk een antwoord had geprobeerd te vinden op de vraag waarom juist hoogopgeleiden vaak voor alternatieve geneeswijzen kiezen, was het een stuk interessanter geworden. In dit stuk zoek ik die antwoorden. Zo grappig als Lubach zal het niet worden, verhelderend hoop ik wel.

Slim maar onnozel?

Die 83 procent waar Lubach het over had is afkomstig uit een enquête die werd uitgevoerd door onder meer etnoloog Peter Jan Margry. Het gegeven dat zoveel patiënten van alternatieve behandelaars een hbo- of academische opleiding hebben genoten wordt vaak als opmerkelijk en paradoxaal gezien, omdat het vreemd zou zijn dat juist mensen met een dergelijke opleiding zouden kiezen voor een behandeling die geen wetenschappelijke basis heeft. Zij zouden toch moeten begrijpen dat zo’n basis garant staat voor betrouwbaarheid en kwaliteit? De Vereniging tegen de Kwakzalverij ziet de patiënten van alternatieve behandelaars als onnozel, naïef en goedgelovig. Maar daar wringt dus iets. De hoogst opgeleide mensen zouden volgens de VtdK dus het meest onnozel zijn. Misschien dat Lubach daarom gedwongen werd om een uitweg te kiezen met een flauwe grap.

Mondiger

Margry zei in september 2016 in een interview in NRC Handelsblad dat hij de beeldvorming van ‘de alternatieve patiënt’ door de VtdK eenzijdig en hooghartig vindt, maar waarom hoogopgeleiden voor alternatieve geneeswijzen kiezen, wordt in het interview niet erg duidelijk. In een artikel in Trouw uit mei 2009 deed Frits van Dam, secretaris van de VtdK een poging tot een antwoord te komen. Hij denkt dat de groep hoogopgeleide patiënten in het algemeen mondiger is en daarom op zoek gaat naar andere mogelijkheden. ‘In de reguliere gezondheidszorg lever je je lichaam uit aan de dokter, maar de meeste mensen willen zelf óók iets doen,’ zegt hij.

Kritisch

Ook ik zie in mijn acupunctuurpraktijk veel hoogopgeleiden. Uit de gesprekken die ik met hen voer krijg ik niet de indruk dat ze per se mondiger zijn. Ze staan wel kritisch tegenover de reguliere geneeskunde zonder die overigens af te wijzen. De meeste hoogopgeleiden zien de benadering en de visie van de reguliere geneeskunde niet als slecht, maar eerder als onvolledig of beperkt. Columnist Frits Abrahams schreef naar aanleiding van de opmerkingen van Margry dat hij het grappig vindt dat veel critici van de reguliere geneeskunde zich toch bij de huisarts melden als ze een ernstige acute aandoening hebben. Dat Abrahams dat grappig vindt, laat zien dat hij de afwegingen van patiënten van alternatieve geneeswijzen niet begrijpt. De meeste patiënten maken anders dan Abrahams, Lubach en de VtdK, geen óf/óf-keuze. Zij wegen in iedere situatie opnieuw af wat de meest adequate keuze is voor hun herstel. Soms is dat regulier, soms alternatief, vaak is het een combinatie van beide.

Afhankelijk

Ik haalde hierboven Frits van Dam aan, die terecht schreef dat je in de reguliere geneeskunde je lichaam uitlevert aan de arts. De revolutionaire ontwikkelingen in de geneeskunde verlenen artsen sinds de jaren dertig een enorm gezag. Patiënten werden daardoor minder afhankelijk van de natuur, maar in plaats daarvan steeds meer van artsen.¹ Nu hoeft dat geen probleem te zijn als de arts daadwerkelijk een goed verhaal en een bevredigende oplossing heeft. Maar volgens mijn patiënten schort het daar wel eens aan. Ze vinden dat die afhankelijkheid van de artsen onwenselijke consequenties heeft. Ze komen tot de conclusie dat het goed is om, zoals van Dam het noemt, ‘zelf iets te doen’ en gaan daarom buiten de reguliere geneeskunde op zoek naar een oplossing voor hun klachten. Aan de hand van enkele praktijkvoorbeelden zal ik proberen duidelijk te maken met welke argumenten ze die keuze maken.

Hoge bloeddruk

Tom,* een 42-jarige hbo’er, meldde zich met een fors verhoogde bloeddruk in de praktijk van een bevriende natuurgeneeskundige. Hij had eerder door zijn huisarts bloeddrukverlagende medicatie voorgeschreven gekregen. Tom had zijn huisarts daarop gevraagd of ze wist wat de oorzaak van de hoge bloeddruk was. Dat wist ze niet, want onderzoek had geen bijzonderheden opgeleverd. Ook wilde Tom graag weten hoe lang hij de medicatie moest innemen. Ook op die vraag kon de huisarts geen antwoord geven, maar ze sloot niet uit dat het de rest van zijn leven zou zijn. Tom was niet tevreden met het verhaal van de huisarts en ook niet met de oplossing die ze bood. Zijn conclusie:  als een arts niet weet welk mechanisme aan een probleem ten grondslag ligt, is de kans dat het voorgeschreven geneesmiddel juist dat mechanisme corrigeert buitengewoon klein. En daarin had Tom natuurlijk gelijk. Hoezo onnozel?

Risicomanagement

Maar liefst vier miljoen Nederlanders gebruiken bloeddrukverlagende middelen. Dat kost per jaar 390 miljoen euro. De verstrekking van die middelen vindt plaats op basis van de richtlijn Cardiovasculair risicomanagement.**  De naam van de richtlijn maakt al duidelijk dat het doel waarmee bloeddrukverlagende middelen voorgeschreven worden niet genezing is, maar het verkleinen van het statistische risico op hartfalen en beroertes. Natuurlijk is het goed dat dit risico verkleind wordt, maar het heeft als consequentie dat je vijf jaar lang duizend mensen moet behandelen met bloeddrukverlagende middelen om 24 hartinfarcten of beroertes te voorkomen.^2. ***^. Die aanpak is voor de zorgverzekeraars blijkbaar kosteneffectief, maar het zal niemand verbazen dat deze aanpak onbevredigend is voor patiënten die niet alles klakkeloos aannemen. Tom meldde zich bij mijn collega omdat hij het gevoel had dat zijn klacht niet echt serieus genomen werd. Hij nam er geen genoegen mee dat hij als statistisch risico benaderd werd. Hij wilde weten wat er met hem aan de hand was en wilde zijn gezondheid herstellen. Hij begreep dat de reguliere geneeskunde geen oplossing zou bieden. En dus nam hij zelf de regie.

Samenhangend geheel

De bloeddruk is een subtiel regelmechanisme waarmee ons systeem zich aanpast aan allerlei veranderingen en verstoringen. Je bloeddruk hangt samen met vochtinname, voeding, temperatuur, sociale factoren (eenzaamheid kan leiden tot een hoge bloeddruk!), beweging, emoties, stress, slaap, dag- en nachtritme. De bloeddruk wordt beïnvloed door het functioneren van alle organen: hart, nieren, lever, alvleesklier, schildklier en natuurlijk de hersenen, maar ook door het autonome zenuwstel en door een scala aan hormonen. De reguliere geneeskunde zoekt naar dé oorzaak van een ziekte. Het is óf dit óf dat. In het geval van een hoge bloeddruk zou dat bijvoorbeeld nierfalen kunnen zijn. Het beziet zoals dat heet lineaire verbanden. Pas als een verstoring sterk is, wordt die in dit medische model duidelijk zichtbaar. Veel alternatieve behandelmethodes beschouwen ieder mens als een uniek, samenhangend geheel. De diagnose en de behandeling zijn er niet op gericht dé oorzaak van een ziekte of een klacht op te sporen en weg te nemen, maar om in kaart te brengen welke mechanismen en verstoringen in samenhang zouden kunnen leiden tot de klacht waarmee de patiënt zich meldt. Samen met de patiënt werkt de behandelaar aan herstel van de verstoorde balans, van de veerkracht. Bij Tom leidde de alternatieve behandeling tegen hoge bloeddruk tot een diepgaand veranderingsproces. Die behandeling bestond uit gesprekken, voedingsadviezen, supplementen, homeopathie en kruiden. De daling van zijn bloeddruk was slechts een onderdeel van het herstel van zijn gezondheid.

Rationeel onwetenschappelijk

De verbanden die een alternatieve behandelaar in kaart brengt, zijn juist doordat ze persoonlijk, subtiel en complex zijn niet gemakkelijk wetenschappelijk aantoonbaar. Ook is de effectiviteit van de behandeling moeilijk aan te tonen, omdat niet alleen de patiënt, maar ook de behandeling als een uniek en samenhangend geheel gezien moet worden. Je kunt dus niet één stukje van de behandeling isoleren en bewijzen dat dat gewerkt heeft.

Mijn patiënten erkennen dat en hebben daar geen probleem mee omdat ze ervaren dat ze door de behandeling als geheel geholpen worden. De veranderingen die zij ervaren gaan vaak veel verder dan dat de klachten afnemen. Zij zijn van mening dat als een behandeling niet is gebaseerd op onweerlegbaar wetenschappelijk bewijs, daarmee niet gezegd is dat die zinloos of onzinnig is. Net zo min beschouwen zij een behandeling die uitsluitend is gebaseerd op wetenschappelijk bewijs, richtlijnen en protocollen per se als een rationele keuze.

12 maanden, 13 antibiotica kuren

Een vrouw die in twaalf maanden dertien antibioticakuren voorgeschreven had gekregen vanwege  terugkerende blaasinfecties vond die behandeling rationeel noch zinvol, hoewel die keurig was onderbouwd met wetenschappelijk bewijs. Sterker nog: de uroloog vertelde haar dat er geen andere keuze mogelijk was. Mijn behandeling, die haar systeem versterkte, ontspande en reinigde en ertoe leidde dat de infectie niet doorzette, beschouwde ze daarentegen wel als zinvol en rationeel. Hoewel ik in mijn uitleg gebruikmaakte van onwetenschappelijke termen als yin, yang en qi was mijn verklaring voor haar helder, logisch en herkenbaar.

Definitie van gezondheid

Mijn patiënten denken dat er ruimte is voor andere modellen van ziekte en gezondheid naast het medische model. Zij ervaren dat alleen een blik op hun klachten door de bril van de medische wetenschap vaak niet leidt tot het resultaat dat ze zoeken. Dat gewenste resultaat wordt goed omschreven met de definitie van gezondheid die onderzoeker Machteld Huber samen met onderzoeksorganisatie ZonMw en de Gezondheidsraad heeft ontwikkeld. Die omschrijft gezondheid als het vermogen om zich aan te passen en een eigen regie te voeren in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven. Zelf de regie nemen is dus niet onnozel, zoals de VtdK meent. Het is een essentiële voorwaarde om werkelijk gezond te worden. Alternatieve modellen, zoals die van de Chinese geneeswijzen, sluiten opvallend goed aan bij deze definitie. Ze beschrijven gezondheid als een complexe, dynamische balans van interne en externe factoren. Het begrip Qi, dat vaak kort door de bocht wordt vertaald met ‘energie’, beschrijft zowel de uitdagingen van het leven als de flexibiliteit en de veerkracht die nodig zijn om met die uitdagingen om te gaan.

Lichaam en geest

Ook opvallend is dat de medische praktijk vaak slecht aansluit bij de definitie van gezondheid van Huber. In het medische model is gezondheid in feite de afwezigheid van ziekte, waarbij ziekte gezien wordt als ‘lichamelijke afwijkende meetwaarden’. Als de meetwaarden niet afwijken en de patiënt toch klaagt, resteert het onderdrukken van de symptomen of wordt aangenomen dat het psychisch is. Natuurlijk hebben veel artsen oog voor de patiënt achter de klachten, maar het medische model biedt simpelweg geen handvatten om daar werkelijk iets mee te doen. Het medische model beschouwt de mens als een lichaam, een apparaat of een object. Dat apparaat is zo complex dat het wordt verdeeld in een aantal subsystemen waar de verschillende medische specialismen een enorme hoop ‘objectieve’ kennis over verzameld hebben. Die kennis gaat tot diep in ons DNA en toont ons het weefsel van het bestaan tot in de fijnste vezels. De wetenschap heeft daarmee een onwaarschijnlijke prestatie geleverd. Maar de samenhang, de betekenis en de beleving verdwijnen door de mens op die manier te beschouwen onvermijdelijk buiten beeld.

Integratieve zorg

Het idee dat dit medisch wetenschappelijke model het enige rationele en nuttige model zou zijn, is een kostbare vergissing waardoor miljoenen mensen dagelijks medicatie innemen die mogelijk niet nodig is en die niet wezenlijk bijdraagt aan hun gezondheid. Het gaat daarbij niet alleen om bloeddrukverlagende middelen, maar ook om antidepressiva, antibiotica, pijnstillers, angstremmers, slaapmiddelen et cetera. Dat zijn stuk voor stuk krachtige en waardevolle medicijnen, maar ze zijn ook enorm kostbaar en hebben tal van bijwerkingen. Ze zouden veel minder vaak voorgeschreven kunnen worden als de bereidheid zou bestaan om ook door een andere bril naar ziekte en gezondheid te kijken. Dat idee wordt bevestigd door wetenschappelijk onderzoek naar een groep patiënten met gewrichtsklachten die behalve een reguliere ook een alternatieve behandeling ondergingen. Zij gebruikten significant minder pijnstillers en waren vitaler en minder beperkt in hun dagelijkse bezigheden dan de groep die alleen de reguliere behandeling onderging.³

Verschillende ramen

Voor het idee dat er maar één geldig perspectief op de werkelijkheid is bestaat geen enkel bewijs en dat zal er nooit komen ook. Het is een aanname, een overtuiging of misschien zelfs een geloof. Het is een idee dat de wetenschap heeft geërfd van het middeleeuwse christendom. De Britse filosofe Mary Midgley noemt dit sciëntisme. Ze beschrijft de werkelijkheid als een reusachtig aquarium waar we allemaal door ons eigen kleine raampje naar kijken. Werkelijk begrip ontgaat je als je denkt dat jouw raampje het enige is dat de moeite waard is om doorheen te kijken. Alleen door alle verschillende invalshoeken te combineren kunnen we volgens Midgley de werkelijkheid begrijpen.

Een vergelijkbaar verhaal vertelden psychotherapeut Sarah Durston en hoogleraar Ton Baggerman gisteren in de Volkskrant. Zij zijn op zoek naar alternatieve wereldbeelden omdat ze van mening zijn dat het wetenschappelijke idee dat alles vanuit de materie te verklaren is weliswaar veel heeft opgeleverd, maar uiteindelijk toch niet toereikend is. De belangstelling voor hun boek ‘The universe, life and everything….’ en voor de bijeenkomsten die ze organiseren is enorm groot. Dat is een hoopvol teken. Er is een kentering gaande die Lubach en de Vereniging tegen de Kwakzalverij niet tegen kunnen houden.

Discussie op scherp


Toch heeft Lubach een punt als het gaat om de vergoeding van een bonte verzameling alternatieve geneeswijzen door de zorgverzekeraars. Die vergoeding is vooral gebaseerd op consumentisme en niet op een gedegen kwaliteitsoordeel of op een doorwrochte visie op ziekte en gezondheid. Patiënten moeten daardoor zelf een onderscheid tussen zin en onzin maken. Misschien zijn hoogopgeleiden daar beter toe in staat en durven ze daarom eerder de stap naar het alternatieve circuit te zetten? Ook de alternatieve geneeswijzen vragen om een kritische benadering, en een stevige discussie is helemaal niet slecht. Natuurlijk is het niet leuk als je belachelijk wordt gemaakt terwijl je je iedere dag naar beste kunnen inzet voor het welzijn van je patiënten. Natuurlijk was het allemaal veel te kort door de bocht. Maar Lubach heeft met zijn item de discussie weer eens lekker op scherp gezet. En dat kan helemaal geen kwaad.

Als je dit artikel waardeert, kun je je abonneren op mijn blog. Aanmelden kan in de rechterkolom bovenaan de pagina. Je kunt ook op de hoogte blijven door me te volgen op Facebook. Het artikel delen, kan onderaan deze pagina.

Bronnen:

1. Mulder, H.C.; Het medisch kunnen. Van Gorkum 1996
2. Sundström, J. et.al.; Blood pressure-lowering treatment based on cardiovascular risk: a meta-analysis of individual patient data. The Lancet 2015.
3. Jong, M. et.al.; Proeftuin Integrative Medicine. Louis Bolk instituut 2015

* De naam Tom is niet de echte naam van de patiënt en details zijn zo aangepast dat herkenning niet mogelijk is.

** In de richtlijn wordt ook aandacht besteed aan gedragsverandering, maar uit onderzoek van Radar kwam naar voren dat dat bij de helft van de patiënten die bloeddrukverlagende middelen voorgeschreven kregen, door de huisarts niet benoemd was.

** In het artikel in de Lancet werden vier groepen onderzocht met verschillende risicoprofielen. Bij een stijgend risico waren de aantallen cardiovasculaire incidenten die voorkomen werden respectievelijk 14, 20, 24 en 38. In het belang van de leesbaarheid heb ik ervoor gekozen het gemiddelde van deze aantallen te noemen.