Qi bestaat niet!

Qi is één van de centrale begrippen in de traditionele Chinese geneeskunde. Het is de qi, vaak kort door de bocht vertaald als ‘energie’, die acupuncturisten beïnvloeden om de gezondheid te bevorderen. Maar bestaat die qi eigenlijk wel? Veel sceptici menen van niet, omdat de qi nog nooit in het lichaam is aangetroffen, net zo min als yin, yang en de meridianen. Daar hebben ze natuurlijk groot gelijk in.

Qi is onvindbaar
Je kunt het lichaam opensnijden, onderzoeken met een MRI scanner, er röntgenfoto’s van maken, maar qi zul je niet vinden. Qi omvat namelijk alles wat in het universum te vinden is: van het meest vaste tot het meest subtiele. Van je botten tot de ontroering die je voelt bij de geboorte van je eerste kind: het is allemaal qi. In het lichaam naar qi zoeken is dus net zoiets als in je woonkamer op zoek gaan naar een huis en dan concluderen dat het huis niet bestaat.

Constante beweging
Het concept qi beschrijft een universele eigenschap van ‘alles’. In het oude China kwamen mensen op basis van observaties tot de conclusie dat achter de vaste vormen die we waarnemen een andere werkelijkheid schuilgaat, waarin alles voortdurend beweegt en verandert. In India kwam Boeddha tot dezelfde conclusie door in meditatie de werkelijkheid van zijn eigen lichaam kritisch, systematisch en uiterst geconcentreerd te onderzoeken. Hij noemde verandering de enige constante in het bestaan en verwierp daarmee en passant het idee van een eeuwige God.
In het Westen ontdekten we een slordige 2500 jaar later met behulp van microscopen dat de werkelijkheid is opgebouwd uit moleculen, atomen en nog kleinere deeltjes die continu bewegen. Die deeltjes hebben lading. Positieve en negatieve deeltjes stoten elkaar af en trekken elkaar aan, waardoor ze voortdurend in beweging blijven. De werkelijkheid is daarmee in feite een voor ons onzichtbaar, open elektromagnetisch veld. Qi is misschien te begrijpen als dat elektromagnetische veld en de positieve en negatieve lading, waardoor deeltjes bewegen als yin en yang. Maar de oosterse begrippen vertalen in westerse is altijd moeizaam, want het past nooit helemaal.

Mijn vrouw en ik
Misschien is het helemaal niet belangrijk of qi al dan niet bestaat en wat het nu precies is. Misschien moeten we qi zien als een nuttig concept waarmee je de werkelijkheid kunt begrijpen en kunt beïnvloeden. Een concept of een begrip hoeft niet te ‘bestaan’ om nuttig te zijn. Zo bestaat de relatie tussen mijn vrouw en mij net zo min als qi. Je kunt ons allebei opensnijden, je kunt de ruimte tussen ons nauwgezet onderzoeken: een relatie zul je niet vinden. Toch is het heel handig om het begrip ‘relatie’ te introduceren als je ons gedrag ten opzichte van elkaar wilt begrijpen en wilt beïnvloeden. Het begrip relatie maakt duidelijk dat mijn vrouw en ik op elkaar reageren.

Het geheel of de details?
Het denken in relaties staat centraal in de Chinese filosofie. Een gebeurtenis in het ene onderdeel van ons systeem veroorzaakt een reactie in een ander onderdeel, wat op zijn beurt weer één of meer andere reactie opwekt. Zo trekken de reacties als golven door het lichaam. Die golven zou je ook kunnen benoemen als de bewegingen van qi. In de Chinese geneeswijzen richt je je daarom nooit op één orgaan of één lichaamsdeel. Je kijkt altijd hoe het volledige systeem reageert op een verstoring.De verschillende systemen in ons lichaam, zoals het zenuwstelsel, het hormoonsysteem, het spierstelsel en de bloedsomloop, zijn zo nauw met elkaar verweven dat je met reden kunt beweren dat het in het westerse medische denken gehanteerde onderscheid tussen die systemen  niet bestaat in de werkelijkheid van een reagerend, levend organisme. Waar het westerse denken het geheel vanuit de details probeert te begrijpen, probeert het Chinese denken altijd de details te begrijpen vanuit het geheel. Ziekte en genezing kunnen daarom niet los worden gezien van de persoon. Qi overstijgt zo lichaam en geest.

Depressieve qi
Laten we zo’n reactiegolf eens onder de loep nemen. Er gebeurt iets vervelends, waardoor je somber wordt. Je voelt je neerslachtig, down en in jezelf gekeerd. Misschien ben je wel depressief. De woorden waarmee we een dergelijke situatie beschrijven zijn niet toevallig gekozen. In Chinese termen zou je zeggen dat er onvoldoende stijging en  expansie van qi is. Maar een daling van van de qi beperkt zich niet tot iemands gemoedstoestand. Vaak ziet iemand die daarmee kampt bleek, voelt hij zich kouwelijk, is hij doodmoe, zit hij gebogen, is zijn pols diep en zwak en sprankelen zijn ogen niet. Wanneer ik zo iemand behandel, gebruik ik daarvoor punten waarvan we weten dat die een specifiek effect op de beweging van qi hebben. Tijdens de behandeling ben ik telkens opzoek naar subtiele veranderingen die erop wijzen dat de qi reageert zoals ik dat graag wil. Ik wil bijvoorbeeld graag dat er wat kleur terugkomt op het gezicht en dat de pols iets voller en sneller wordt. Zo controleer ik of mijn behandeling correct is qua diagnose, locatie en dosering. Werken met qi scherpt de zintuigen.

Een nieuwe bril
Ga je de werkelijkheid bezien vanuit het qi-concept, dan is het alsof je een andere bril op zet. Met behulp van die bril worden bepaalde zaken helderder en scherper. Het kost wel wat tijd om scherp te stellen, want de qi-bril verschilt fundamenteel van de bril van onze westerse opvoeding waar we al vanaf onze geboorte door kijken.Toen ik tijdens de eerste les van mijn acupunctuuropleiding de qi-bril op mijnneus kreeg, zag ik alles dubbel. Er werd me gelukkig uitgelegd dat dat normaal is, omdat het in het Chinese denken altijd en het een én het ander is, terwijl we in het westen gewend zijn te denken dat iets het een óf het ander is. Zo gaat het bij de Chinese geneeswijzen dus altijd om genezing én zingeving, lichaam én geest; je kijkt met de qi-bril altijd naar binnen én naar buiten, iets kan het een én het ander zijn, iets kan zelfs bestaan én niet bestaan. Daar raakte ik in eerste instantie flink van in de war, maar intrigerend vond ik het wel.

Ontdekkingstocht
Al snel bleek het opzetten van die bril het begin te zijn van een fascinerende ontdekkingstocht. Die tocht duurt waarschijnlijk de rest van mijn leven. Mijn begrip van wat qi is, wordt nog steeds verfijnd en verdiept door de ervaringen die ik elke dag opdoe. De qi-bril verschaft me helder zicht op wat er met mijn patiënten aan de hand is en helpt me te doen wat nodig is om de balans te herstellen en zo hun klachten te verminderen en hun kracht te hervinden. Doordat het ervaren van qi me ook bewust heeft gemaakt van de invloed die ik op anderen heb en van de subtiele reacties in mezelf, helpt het me ook in mijn streven mijn woorden zorgvuldig te kiezen, mijn grenzen te aanvaarden en empathisch en geduldig te zijn. Zo is qi behalve een intellectueel concept ook een persoonlijke ervaring en een leefstijl. Dat is in overeenstemming met de Chinese traditie: inzicht krijgen in de qi betekent dat je qi niet alleen moet begrijpen, maar ook moet ervaren en moet ´leven´.

De waarheid
Maar betekent dit alles nu dat het qi-concept de enige en ultieme waarheid is? Natuurlijk niet. In veel gevallen is het buitengewoon handig om door de qi-bril naar een probleem te kijken, maar in andere gevallen heeft de analytische,onderscheid aanbrengende westerse benadering de voorkeur. Vaak is de patiënt het beste met beide geholpen. Laten we dus vooral niet te principieel doen en proberen te begrijpen dat het allemaal maar brillen zijn. Het zou me veel plezier doen als ik je duidelijk heb kunnen maken dat ik mijn leven wijd aan iets wat niet bestaat zonder dat je denkt dat ik gek ben. Maar als je wel denkt dat ik gek ben, dan doet me dat bijna evenveel plezier.