Wakker worden, of blijven dromen over vrede?

Leestijd 8 minuten
Deze maand is het 35 jaar geleden dat mijn jeugdheld John Lennon werd vermoord. Voor het eerst staat zijn bekendste nummer, ‘Imagine’, op de eerste plaats van de Top 2000. Ongetwijfeld is dat een reactie op de terroristische aanslagen in Parijs. Het nummer is een iconisch symbool van de hoop op vrede en eenheid in de wereld. Lennon vraagt je je een wereld voor te stellen waar geen oorlog is. Hij nodigt je uit om met hem mee te dromen over vrede. Maar is dromen over vrede echt het antwoord op agressie en oorlogsretoriek, of kunnen we beter eindelijk eens wakker worden?

Niet geloven in de zwaartekracht
Stel je voor: een man maakt aanstalten van het balkon te stappen omdat hij zegt dat hij geen tijd heeft voor de trap. Je probeert hem tegen te houden, maar hij wuift je waarschuwingen weg en zegt dat hij niet gelooft in de wet van de zwaartekracht. Stomverbaasd over zoveel domheid zie je de man zijn ondergang tegemoet gaan.
Even verbaasd zie ik dat politieke leiders de wetten negeren die zijn geformuleerd door talloze wijze mensen uit spirituele tradities. Haat maakt geen einde aan haat, wraak leidt niet tot het einde van een conflict en met geweld kun je het kwaad niet vernietigen. Mensen denken nog steeds dat het wetten zijn waarin je kunt geloven, een vorm van zingeving voor zachtaardige types. Je kunt je niet erger vergissen!

Spirituele wetten
Moeten die spirituele wetten eerst in een laboratorium met behulp van experimenten worden bevestigd? Kunnen we alleen dan accepteren dat ze – net als Newtons wet van de zwaartekracht – altijd en op iedereen van toepassing zijn? Geloof me, dat is al gebeurd. Dat laboratorium heet het Midden-Oosten. De afgelopen duizenden jaren hebben machthebbers daar telkens weer geprobeerd te vernietigen wat zij als het kwaad beschouwden. Hun vaak groteske pogingen lieten steeds nieuwe vormen van kwaadaardigheid ontstaan. Onveranderlijk was het gevolg onmetelijk lijden voor de bevolking. IS is de laatste gedaante van dat kwaad. Het ‘kalifaat’ ontstond door de recente pogingen van de westerse mogendheden het kwaad met geweld te vernietigen. Het bewijs dat de wetten van de wijzen kloppen is overstelpend. Ze ontkennen getuigt van gruwelijke domheid.

Het kwaad uitroeien
De politieke leiders zijn met hun volstrekt onbenullige oorlogsretoriek net kinderen die per ongeluk een echt pistool in handen hebben gekregen. Zij lijken zich niet te realiseren dat de mensen die omkomen bij bombardementen deel uit maken van een sociaal weefsel. Weer raakt een generatie beschadigd. Kinderen verliezen hun ouders, broers, zussen, leraren en vrienden. Hun harten zullen zich verharden, als bescherming tegen de pijn. Ze zullen de landen die ze verantwoordelijk houden voor die pijn gaan haten. Als deze kinderen volwassen zijn, zullen ook zij weer herkend worden als de belichaming van het kwaad. Ook dan zullen de machthebbers in hun onwetendheid beweren dat ze het recht en de plicht hebben hen aan te vallen om zo het kwaad uit roeien. Het houdt nooit op…..

Resistentie
Het moslimfundamentalisme is een ziekte die zich diep in het Midden-Oosten heeft genesteld. Zoals antibiotica* steeds resistentere bacteriën laten ontstaan, zo brengt geweld steeds moeilijker te bestrijden kwaad voort. De aanslagen in Parijs maken definitief duidelijk dat ook het Westen met die aandoening is besmet. Wat zou er gebeuren als die ziekte zou worden benaderd vanuit de taoïstische principes van de Chinese geneeskunde? Dan zou elk besluit worden genomen met de intentie de balans en de harmonie te herstellen. Ieder exces, hoe kwaadaardig ook, wordt in de Chinese geneeskunde herkend als een manifestatie van het eeuwig veranderlijke, de qi. Qi verandert van vorm, maar kan niet vernietigd worden. De intentie te vernietigen maakt het probleem groter, niet kleiner. De politieke leiders zouden Laozi, de taoïst uit het antieke China, begrijpen. Hij zei dat als je wapens moet gebruiken, je dat zo kalm en vredig mogelijk moet doen**. Soms moet je stelling nemen en stevig optreden, maar je kunt een klap uitdelen met een hand vol compassie. De overwinning is dan geen reden voor triomf.

Maatschappelijke zingeving
De machthebbers zouden beseffen dat de echte oplossing van het probleem ligt in het voeden, opbouwen en herstellen van de samenhang en het vertrouwen. En dat moet niet alleen gebeuren in probleemwijken, maar in de samenleving als geheel, want het probleem bevindt zich volgens de Chinese geneeskunde nooit alleen daar waar het zich manifesteert. Er zou bij het genezingsproces ook aandacht zijn voor zingeving. Want veranderingsprocessen komen alleen op gang als duidelijk is wat het doel is. Als je niet weet waar je heen wilt, ga je niet lopen.

Eeuwige economische groei
Op dit moment is het voornaamste doel in onze samenleving zorgen voor voortdurende economische groei. Dat streven getuigt van een even groot gebrek aan begrip van de wetmatigheid van de natuur als denken dat je van het balkon af kunt stappen en zonder kleerscheuren beneden komt. In de natuur komt voortdurende groei die ten koste gaat van alles niet voor, behalve als kenmerkende eigenschap van kankercellen en tumoren.

Hebzucht en consumentisme
In een gezonde situatie verloopt alles in de natuur in cyclische processen. Een afwisseling van stijgen en dalen, naar buiten treden en naar binnen keren, activiteit en rust, yang en yin. De Chinese geneeskunst leert ons in harmonie met die bewegingen te leven. Het onnatuurlijke streven naar oneindige groei kan niet tot duurzame balans en harmonie leiden, omdat het alle kenmerken van een ziekte heeft. Het is niet de oplossing, maar het probleem. Toch wordt de waarde van activiteiten en initiatieven primair beoordeeld aan de hand van economisch rendement. Dat leidt tot hebzucht en consumentisme. Dat het de maatschappij aan een zinvol gemeenschappelijk doel ontbreekt, heeft haar samenhang en weerstand aangetast. Daardoor is ze bevattelijk geworden voor de ziekte van het moslimfundamentalisme en het nationalisme. Is er nog hoop op genezing?

 Imagine
Na de aanslagen verscheen op YouTube een filmpje van een man die vlak bij het bij de aanslagen getroffen Parijse theater Bataclan op een vleugel ‘Imagine’ speelt. Het is een ontroerend beeld, en ik ben een enorme Beatles-liefhebber, maar er knaagt iets als ik naar dat nummer luister. Lennon zingt: ‘You may say that I’m  a dreamer…’ Maar ik wil helemaal niet dat je me een dromer noemt! Mensen die hun leven vormgeven rond spirituele wetmatigheden zijn geen dromers. Ze zien in dat over spirituele wetmatigheden even moeilijk te onderhandelen valt als over de wet van de zwaartekracht. De dromers zijn de mensen die denken dat geweld een oplossing is voor geweld en die geloven dat als de economie nu maar groeit alles wel goed zal komen. Hun droom ontaardt steeds opnieuw in een nachtmerrie, maar ze willen niet wakker worden. Het heeft geen zin om elke keer wanneer we de consequenties van het slaapwandelen ondergaan ‘Imagine’ zingen. Het heeft geen zin om tegenover de zwarte droom van geweld en hebzucht een roze droom van liefde en vrede op aarde te zetten. Het enige wat helpt is wakker worden!

Word wakker!
Wakker worden kan alleen het individu.*** Het is zinloos en gemakzuchtig om de verantwoordelijkheid voor alles wat misgaat in de wereld bij de machthebbers te leggen. De verandering moet plaatsvinden in het weefsel van de samenleving. Dat weefsel bestaat uit cellen en die cellen dat zijn wij. Als er voldoende cellen wakker en bewust zijn, verandert het brein dat ze aanstuurt vanzelf mee.**** Alleen dan staan er andere leiders op: leiders die ons niet in slaap proberen te sussen door ons sprookjes te vertellen waarin de zwaartekracht een uitzondering voor ons maakt. Dat is de enige manier om ervoor te zorgen dat we niet opnieuw slaapwandelend de afgrond in stappen. Dus als je net als John Lennon graag wilt dat de wereld ‘één’ wordt, kun je beter niet met hem mee dromen. Je kunt beter je best doen om wakker te worden!

De bron
In alle tijden en culturen zijn er mensen geweest die hebben gesproken en geschreven over het proces van wakker worden: Zhuangzi (taoïst), Ramana Maharshi (hindoe), Meister Eckahrt (christen), Rumi (moslim), Jezus (jood) en Thich Nath Hahn (boeddhist), om er een paar te noemen. Zij onderzochten de werkelijkheid in zichzelf en concludeerden dat het individu slechts een kortdurende expressie van iets groters is. Dat grotere is de bron waar we allemaal uit voortkomen en ook allemaal weer in opgaan. Het is wat ons verbindt. Die eenheid of bron wordt God, Allah, de natuur, Dharma, Qi of de Tao genoemd. Het maakt niet uit hoe je het noemt ,maar het is wel van belang om te beseffen dat het idee van een ‘ik’ als een op zichzelf staande entiteit een illusie is. Wraak nemen op iemand die je gekwetst heeft is hetzelfde als met je linkerhand een mes in je rechterhand zetten. Het leidt nooit tot een afname van de totaliteit aan pijn. Het is onmogelijk iemand anders pijn te doen zonder jezelf pijn te doen. De ‘eenheid’ van de wereld waar Lennon over zingt is geen droom; het is de realiteit. De verdeeldheid is de droom.

Een minuscule flikkering
Eigenlijk zijn wij als individuen met al onze meningen, dromen, voorkeuren en verwachtingen zo aandoenlijk. We zijn een minuscule flikkering in de kosmos. Zo onbegrijpelijk futiel. Maar de ervaring van onze afhankelijkheid, kwetsbaarheid en vergankelijkheid willen we koste wat het kost ontlopen. Daarom doen we alsof we het middelpunt van het universum zijn. We proberen er steeds voor te zorgen dat het leven volgens onze wensen en plannen verloopt en verdedigen onze belangen tegen die van anderen. Dat leidt tot frustratie, angst en strijd. Het spreekt voor zich dat ‘de ander’ daar de schuld van krijgt. Wakker worden betekent dat je inziet dat die ongewenste onaangename gevoelens bij het leven horen. Je kunt ze niet wegjagen door iemand anders of jezelf er de schuld van te geven. Onderzoek die gevoelens met evenveel verwondering en overgave als aangename gevoelens. Herken de schoonheid van hun dynamiek. Dat brengt je dichter bij de essentie van het bestaan.*****

De almachtige, onbarmhartige God
Echte vrede en echt geluk worden volgens de genoemde wijzen gevonden als je je niet meer identificeert met het kleine ‘ik’, maar met die grote bron. Die bron wordt dan leidend in je leven. Je doet dan wat het leven van je wil, in plaats van te verwachten dat het leven doet wat jij wilt. Je gaat meer volgen dan sturen. Er ontstaat een gevoel van overgave en onvoorwaardelijk vertrouwen. In die zin kun je inderdaad zeggen dat God almachtig is. Helaas wordt die zinsnede – met alle gevolgen van dien – nogal eens verkeerd begrepen. Er is geen almachtige God die onze wensen in vervulling zal laten gaan omdat we hem prijzen in onze gebeden. Zhuangzi schreef al: ‘De goden zijn onbarmhartig.’ Is het geen vorm van blasfemie om te denken dat de bron van het leven onze complimenten en ons geloof nodig heeft? Het leven deelt geen straffen en beloningen uit. Er zijn alleen consequenties en wetmatigheden. Je persoonlijke ervaringen worden gestuurd door onpersoonlijke wetmatigheden. Die wetmatigheden hebben zeker zoveel invloed op ons bestaan als de wet van de zwaartekracht. Wakker worden is die wetmatigheden erkennen en ernaar leven.

Verantwoordelijkheid nemen
Je kunt plotseling  wakker worden, maar meestal is het een proces. Dat proces aangaan helpt je de wereld te accepteren zoals die is zonder passief te worden. Je gaat inzien dat je verantwoordelijkheid en je invloed maar klein zijn. Je verspilt je energie en tijd niet meer aan dingen waar je toch geen invloed op hebt, maar maakt zo goed mogelijk gebruik van de invloed die je wel hebt. Je neemt je verantwoordelijkheid en ziet in dat die vooral betrekking heeft op jezelf. Geef anderen niet de schuld van jouw boosheid, angst en verdriet. Maak anderen niet verantwoordelijk voor jouw geluk of ongeluk.

Wees de verandering…
As je wakker bent ervaar je eenheid te midden van de verdeeldheid, vrede te midden van de strijd en heb je vertrouwen als alle hoop verloren is. Alleen zo komt de wereldvrede een stukje dichterbij. Hoe kan er vrede komen als iedereen over vrede droomt, maar niemand vrede ervaart? Het is zoals Gandhi zei: ‘Wees de verandering die je graag zou willen zien in de wereld.’ Niet als een tegeltjeswijsheid, een denkbeeld of een droom, maar als een werkelijke, tastbare ervaring.

Alles komt goed
Gandhi’s opdracht is zo groot en confronterend dat we steeds opnieuw in slaap sukkelen en dromen dat we de wereld kunnen veranderen door anderen te veranderen. We dwingen, claimen, schreeuwen, vechten. We zijn boos en verdrietig. We voelen ons beledigd en beledigen. We kwetsen en worden gekwetst. We maken er opnieuw een puinhoop van. Maar, zoals mijn vroegere onderbuurman altijd zei: ‘Alles komt goed, ook als het niet goed komt. ‘God is geduldig, Allah is groot en de Tao is eeuwig en onwankelbaar.

Ik hoop dat iedereen ondanks alle problemen in de wereld een mooie Kerstfeest heeft, het feest waarbij gevierd wordt dat het licht geboren wordt in de duisternis. Waar zou het licht anders geboren moeten worden? Mocht je de behoefte voelen om de Heer te loven, doe dat dan niet alleen om zijn licht, maar ook om zijn duisternis!

Als je dit artikel waardeert, kun je je abonneren op dit blog. Aanmelden kan in de rechterkolom bovenaan de pagina. Je kunt ook op de hoogte blijven door me te volgen op Facebook. Het artikel delen, kan onderaan deze pagina.

* ‘Antibioticum’ betekent letterlijk: middel tegen het leven. Het heeft me altijd verbaasd dat een middel met die naam gezien wordt als de standaardoplossing voor infecties. Die naam zelf geeft al aan dat het een middel is waar je zeer terughoudend mee moet omgaan en dat je alleen inzet als andere oplossingen geen optie (meer) zijn. Als antibiotica op die manier worden gebruikt, zijn ze een zegen voor de mensheid waar die nog lang haar voordeel mee kan doen. Anders vormen ze als gevolg van resistentie en bijwerkingen een gevaar voor de gezondheid.

** Uit het boek Van de Tao en de innerlijke kracht door Laozi, schitterend vertaald en becommentarieerd door Kristofer Schipper.

*** Leraar Vipassanamediatie S.N. Goenka hield in 2000 tijdens een topconferentie over vrede van de Verenigde Naties een toespraak waarin hij het belang van dit punt uiteenzette. Zie: https://www.youtube.com/watch?v=Xy9PugTy15M

**** Wetenschappelijk onderzoek toonde aan dat het beoefenen van mindfulness niet alleen de functie, maar ook de structuur van de hersenen verandert. Bij de beoefening van mindfulness en Vipassana-meditatie onderzoek je zonder oordeel de gewaarwordingen die zich overal in je lichaam voordoen. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S092549271000288X 

***** Voor mij persoonlijk is Vipassana-meditatie een onmisbaar instrument om dichter bij die bron te komen. Tijdens de cursussen leer je aangename en onaangename gewaarwordingen gelijkmoedig te observeren. Daardoor zie je steeds helderder de dynamiek en de wetmatigheden die achter de gewaarwordingen schuilgaan. Meer informatie over de cursussen kun je vinden op: http://www.pajjota.dhamma.org