Wetenschap en spiritualiteit: twee stromen, één bron

De Delftse wetenschappers Ronald Hanson en Bas Hensen onderzochten het spookachtige gedrag van elektronenparen. Dat onderzoek kreeg  in binnen- en buitenland veel aandacht. Dat is niet verwonderlijk, want het biedt een fascinerende blik in de kraamkamer van onze materiële werkelijkheid. De resultaten laten zien dat er achter de wereld die wij met onze zintuigen waarnemen een diepere, andere werkelijkheid schuilgaat waar dingen gebeuren die volgens de klassieke natuurkunde eigenlijk niet zouden moeten kunnen. De wetenschap die zich bezighoudt met het vreemde en paradoxale gedrag van subatomaire deeltjes heet kwantummechanica. Ik ben erdoor gefascineerd, ook door de frappante overeenkomsten tussen de bevindingen van de kwantummechanica en de wetmatigheden die benoemd worden in oosterse tradities als het taoïsme.

Kraamkamer

Ook in die oosterse spirituele tradities wordt verondersteld dat achter de voor onze zintuigen waarneembare wereld een paradoxale en door ons verstand niet of nauwelijks te doorgronden werkelijkheid schuilgaat. De experimenten in deze tradities worden niet uitgevoerd met hightech meetapparatuur, maar met behulp van buitengewone aandachtstoestanden, die we tegenwoordig meditatie noemen. De uitkomsten zijn al even fascinerend. Ze bieden een blik in de kraamkamer van ons bewustzijn, waarover verderop meer. Mijn vermoeden is dat beide tradities ons via verschillende ingangen zelfs toegang bieden tot een en dezelfde kraamkamer: de kraamkamer van het bestaan. In dit stuk zal ik de dat vermoeden toelichten aan de hand van het bovengenoemde onderzoek.

Spin

Het onderzoek van Hanson en Hensen richtte zich op het uiterst vreemde gedrag van deeltjesparen. Een deeltjespaar bestaat uit twee speciaal geprepareerde, met elkaar verweven elektronen. De deeltjes hebben verschillende eigenschappen, zoals gewicht, snelheid en iets wat ‘spin’ genoemd wordt. In het experiment ‘draaide’ het om deze laatste eigenschap. Spin is een rotatiebeweging van elektronen. In feite draaien ze niet echt, maar sommige gedragingen van elektronen kunnen alleen verklaard worden door ervan uit te gaan dat ze dat wel doen: welkom in de vreemde wereld van de kwantummechanica! Hoewel ‘spin’ op zich al een intrigerend gegeven is, ga ik er hier niet verder op in. Als je er meer over wilt weten, kan ik je dit filmpje aanraden.

Tao

Elektronen kunnen twee kanten op spinnen: omhoog (spin up) en naar beneden (spin down). Zolang we bij een ‘spinverweven’ elektronenpaar de spinrichting van de beide deeltjes niet bepaald hebben, bestaat er geen spin. Dat betekent niet dat ze stilstaan. Vergelijk het met hoog en laag. Afwezigheid van hoog en laag wil niet zeggen dat je je in het midden bevindt. In het midden zijn veronderstelt namelijk dat er nog steeds sprake hoog en laag is. Als de dualiteit van hoog en laag ontbreekt, bevinden we ons opeens in een tweedimensionale wereld. De verweven deeltjes verkeren wat betreft spin in een non-duale toestand. Het non- duale is wat in het taoïsme de Tao wordt genoemd. Tao is alles en niets tegelijk, heeft geen vorm en geen eigenschappen, en is daarom niet kenbaar. Toch is het de bron waar alles wat wij kennen uit voortkomt.

Spin-up en spin-down

Pas als de spinrichting gemeten wordt, worden de deeltjes als het ware gedwongen een spinrichting te kiezen. Eerder onderzoek toonde al aan dat als het eerste deeltje van een paar een spin-down kiest, het tweede deeltje altijd op hetzelfde moment een spin-up kiest en omgekeerd. Dat is het moment dat de ‘Tao de twee voortbrengt: yin en yang’. Als de ene helft als yin gedefinieerd wordt, zal de andere zich als yang moeten openbaren en omgekeerd. Want yin en yang creëren elkaar, en hoewel ze tegengesteld zijn, is het bestaan van de een de voorwaarde voor het bestaan van de ander. De geboorte van yin en yang is de geboorte van de dualiteit, de tegenstellingen die ten grondslag liggen aan alles wat in het universum kenbaar is: licht-donker, warm-koud, onder-boven, binnen-buiten, geest-materie en zelfs goed en kwaad.

Sneller dan het licht

Met het experiment in Delft werd onomstotelijk bewezen dat de gedwongen tegengestelde keuze in spinrichting ook plaatsvindt als het deeltjespaar fysiek gescheiden wordt en de deeltjes zich op grote afstand van elkaar bevinden. Zelfs Einstein hield dat voor onmogelijk. God zou volgens hem niet dobbelen. Hij dacht dat de deeltjes verborgen informatie bevatten, waardoor van tevoren vaststaat dat ze spin-up of spin-down zullen kiezen. Maar in de jaren zeventig werd al bewezen dat de keuze van het eerste deeltje volledig op toeval berust. Hoe ‘weet’ het tweede deeltje dan wat het eerste deeltje gekozen heeft? Sommige fysici denken dat de deeltjes sneller dan het licht met elkaar communiceren. Ik vermoed dat dat niet het geval is.

Yin en yang, tijd en ruimte

De veronderstelling dat de deeltjes razendsnel met elkaar communiceren berust naar mijn idee op een gebrek aan begrip van wat eenheid is. Een verklaring vanuit taoïstisch oogpunt voor het feit dat deeltje 2 direct de tegengestelde richting van deeltje 1 kiest en dat afstand daar geen enkele invloed op heeft, is dat in de non-duale toestand waarin de verweven deeltjes zich bevinden, tijd noch ruimte bestaat. Je kunt het deeltje naar de andere kant van de Melkweg brengen; het zal niets veranderen aan de uitkomst van het experiment. Yin en yang creëren elkaar onverbiddelijk en komen samen gelijktijdig voort uit het niets.

God

In het Delftse experiment zijn we getuige van een proces dat in mijn ogen de essentie van de schepping is. We zien hoe uit ‘niets’ ‘iets’ ontstaat en bevinden ons daarmee plotseling heel dicht bij God. Want ook in het Bijbelse scheppingsverhaal scheidt God in eerste instantie de eenheid, waardoor licht en donker, dag en nacht, hemel en aarde ontstaan. Uit die dualiteit ontstaat vervolgens een veelheid aan verschijnselen, zoals sterren, planten, dieren en natuurlijk de mens, die hij weer scheidde in man en vrouw. Ten slotte schept God het kroonjuweel van de dualiteit: de boom van goed en kwaad. Maar hij laat het aan de mens over om met zijn nieuwsgierige geest de vruchten daarvan te plukken, die zolang ze aan de boom hingen nog prettig verweven waren. Het eten van de appel was het moment waarop we dingen als goed definieerden, waardoor het kwaad geboren werd. Want het ene kan alleen goed zijn, als het andere slecht is. Zo verlieten we het paradijs. God werd verbannen naar de hemel, waar hij goed, maar niet meer almachtig kan zijn. We proberen sindsdien het goede het slechte te laten overwinnen, wat gezien de dynamiek tussen yin en yang een tamelijk malle bezigheid is.

Kennend vermogen

De dualiteit van de schepping zorgt ervoor dat wij bestaan, compleet met ons kennende en onderscheidende vermogen. Dat onderscheidende en kennende vermogen kunnen we gebruiken om diezelfde schepping te bestuderen. De wetenschap doet dat door de materie te onderzoeken. Volgens de wetenschap is materie de basis van ons bestaan. De mens wordt gezien als een vorm van geëvolueerde materie. Ons bewustzijn is een product van diezelfde evolutie en zetelt in ons materiële brein. Exacte wetenschappers gebruikten dat bewustzijn om de wereld om ons heen te doorgronden. Ze benoemden objectieve, niet van de waarnemer afhankelijke wetmatigheden: de breking van licht, de zwaartekracht. Ze ontdekten cellen, moleculen en atomen. Steeds dieper drong de wetenschap door in de materiële wereld. Met behulp van de kwantummechanica benadert de wetenschap de essentie zo dicht dat blijkt dat de wereld die we waarnemen niet onafhankelijk van de waarnemer is, zoals in de klassieke natuurkunde gedacht werd. Een subjectief en persoonlijk element komt de objectieve, onpersoonlijke wereld van de wetenschap binnen. Bij experimenten met subatomaire deeltjes, zoals dat van Hanson en Hensen, blijkt dat de keuze die de waarnemer maakt wanneer hij zijn experiment opzet in belangrijke mate de uitkomst ervan bepaalt.

Bewustzijn

Het Delftse experiment en het verhaal van de boom van goed en kwaad laten zien dat wij met ons kennend vermogen de werkelijkheid zelf scheppen door haar, net zoals God, te scheiden en te definiëren. Dat is de reden dat de oosterse tradities het subjectief kennende kiezen als uitgangspunt voor hun onderzoek. Veel spirituele stromingen veronderstellen dat er in feite alleen maar bewustzijn is en dat materie voortkomt uit bewustzijn. Ook in de spirituele tradities wordt nauwkeurig onderzocht wat gezien wordt als de bron van ons bestaan. Met behulp van meditatie wordt het persoonlijke, subjectieve bewustzijn onderzocht. Dit is het type onderzoek, waar ik zelf ervaring mee heb.

Vipassana-meditatie

De meditatietechniek die ik nu twintig jaar beoefen, heet Vipassana-meditatie. Vipassana betekent letterlijk ‘de dingen zien zoals ze werkelijk zijn’. Het is een meditatietechniek waarbij je eigen subjectieve gewaarwordingen het object van je aandacht zijn. Dit bewustzijnsexperiment vindt bij voorkeur plaats in een omgeving waar de verstoringen minimaal zijn, zoals in een meditatiecentrum. Een Vipassana-centrum is een soort meditatielab. Er vinden geen rituelen plaats en je past geen technieken toe erop gericht zijn de door jou gewenste ervaringen of bewustzijnstoestanden op te wekken. Je observeert systematisch en ononderbroken de werkelijkheid zoals die zich spontaan in jezelf manifesteert. De ervaringen die ik hieronder beschrijf zijn persoonlijk, maar hebben een universeel karakter. Velen die langer Vipassana beoefenen hebben vergelijkbare ervaringen gehad.

Persoonlijk-onpersoonlijk

Als ik met mijn meditatie begin, bevind ik mij in een volkomen persoonlijk universum. Ik word overspoeld door herinneringen, plannen, meningen, voorkeuren, weerzin en verlangen. Iedere ervaring kleur ik in en geef ik betekenis vanuit mijn persoonlijke identiteit en mijn persoonlijke geschiedenis. Alle gevoelens en emoties ervaar als ‘ik’ en ‘van mij’. Als ik mijn onderzoek voortzet en mijn ervaringen probeer te observeren zonder met mijn oordeel in te grijpen, ontstaat er geleidelijk een onpersoonlijk en objectief element in mijn persoonlijke en subjectieve ervaringswereld. De geobserveerde werkelijkheid die eerder nog ‘van mij’ was, blijkt volledig haar eigen gang te gaan. Dingen gebeuren spontaan, zonder dat ik er controle over heb. Gedachten en gewaarwordingen komen en gaan. Doordat ik mijn oordeel geleidelijk loslaat, is het alsof ik de vruchten van de boom van goed en kwaad een voor een terughang. Meestal blijft het in mijn meditatie bij een worsteling met deze buitengewoon smakelijke vruchten, die ik liever niet opgeef. Ik wil zo graag het goede en het aangename. Door die worsteling aandachtig te observeren, word ik me ervan bewust dat ik steeds mijn eigen duale werkelijkheid schep door vanuit verlangen betekenis te geven aan ervaringen. Succes creëert falen, rust maakt onrustig, prettig schept onprettig, uitgelatenheid laat somberheid ontstaan. Maar soms zijn mijn overgave en mijn concentratie groot genoeg en kan ik doordringen in de eenheid achter deze veelvormige dualiteit. Steeds opnieuw blijkt dan achter die gevonden eenheid weer een nieuwe, subtielere dualiteit te bestaan.

In den beginne was het woord

Als ik zo blijf waarnemen en blijf zien dat de veranderlijke stroom gebeurtenissen die ik observeer niet ‘van mij’ is, kan ik op een punt terechtkomen waar zelfs de meest basale aspecten van mijn ervaring veranderen. De ervaring van ‘mijn lichaam’ houdt op te bestaan. Er is een open ruimte, waarin iedere gedachte of verandering in mijn aandacht een golf aan fysieke gebeurtenissen veroorzaakt. Warm-koud, hoog-laag, verleden-toekomst, groot-klein: het blijken allemaal definities van mijn bewustzijn te zijn. De driedimensionale ruimte en de tijd beginnen te imploderen en ik bevind me in een ervaring waarin er alleen maar mogelijkheden bestaan. Op het moment dat ik een van die mogelijkheden kies, door een ervaring een naam te geven, vormt zich weer een duale werkelijkheid en eindigt de eenheidservaring waarin bijna alles ‘verweven’ was. ‘In den beginne was het woord….’

Spirituele wetenschap?

De inzichten die deze experimenten opleverden, hebben de manier waarop ik het leven ervaar en begrijp drastisch veranderd. Ze hebben me laten inzien dat ‘mijn problemen’ altijd gebeurtenissen of gevoelens zijn die ik als een probleem heb gedefinieerd. Mediteren heeft mij nieuwsgieriger, milder en standvastiger gemaakt. Vipassana beoefenen heeft me er ook van overtuigd dat materie bewustzijn creëert, zoals de wetenschap beweert, maar dat tegelijkertijd het bewustzijn materie creëert, zoals in spirituele tradities gesteld wordt. Een discussie over de vraag welke zienswijze juist is, is in mijn ogen zinloos. Het is slechts een kwestie van perspectief, want uiteindelijk zijn ook het gekende en het kennende, object en subject, bewustzijn en materie twee polen van de dualiteit. Spiritueel en wetenschappelijk onderzoek benaderen van verschillende kanten de afgrond die daar achter ligt. In die afgrond verdwijnen al onze woorden en theorieën: Tao

Zoeken naar de essentie

In alle tijden zijn er mensen geweest die vastbesloten waren de essentie van het bestaan te vinden: de gelovige zoekt eenwording met God, de taoïst wil de Tao doorgronden, de boeddhist wil Nirvana bereiken en de wetenschapper zoekt naar de oorsprong van de kosmos en de materie die ons voortbrachten. Ze zoeken allemaal iets anders en ze zoeken allemaal op een andere manier. Daarom is er door de geschiedenis heen al heel wat af gekibbeld tussen al die stromingen en tradities. Maar uiteindelijk vinden ze, als ze dicht bij de bron komen, hetzelfde. Ze vinden de eenheid waarin alle mogelijkheden besloten liggen, de dualiteit die voortkomt uit die eenheid en de veelheid aan verschijnselen die voortkomt uit de dualiteit. Wat zou het mooi zijn als we vanuit onze gedeelde fascinatie voor het leven van elkaar konden leren, met respect voor elkaars verschillen en in het besef van de beperkingen van onze tradities. Als we de beschikbare kennis zouden samenvoegen, zou dat de geboorte zijn van een life science die het leven op aarde mogelijk ingrijpend zou kunnen verbeteren. De wereld vraagt om bruggenbouwers. Fragmentatie en verdeeldheid liggen aan de basis van ieder conflict. Eenheid ligt aan de basis van ons sociale-, persoonlijke- en ecologische welzijn.

Lao Zi

Voor ik me nog verder verlies in utopische bespiegelingen kan ik maar beter stoppen. Volgens taoïst Lao Zi heb ik al veel teveel gezegd. Hij schreef: ‘Zij die over de Tao praten begrijpen de Tao niet”. Hij heeft gelijk, maar ik kan het gewoon niet laten….

Als je dit artikel waardeert, kun je je abonneren op dit blog. Aanmelden kan in de rechterkolom bovenaan de pagina. Je kunt ook op de hoogte blijven door me te volgen op Facebook. 

Meer weten?

Het experiment van Hanson en Hensen werd prachtig verstript door striptekenaar Erik Kriek en wetenschapsjournalist Martijn van Calmthout. Het is te vinden op de site van de Volkskrant.

Op het youtube kanaal Looking glass universe kun je video’s vinden waarin geprobeerd wordt de onbegrijpelijke kwantummechanica op een leuke manier begrijpelijk te maken.
Ook de video van Veritasium  over kwantumverweving verdient wat dat betreft  een compliment.