De (on)veiligheid van maskers

(Leestijd 5 minuten)
In openbare ruimtes dragen we mondkapjes om onszelf, elkaar en de maatschappij te beschermen tegen het telkens opnieuw om zich heen grijpende coronavirus. Iets meer dan een jaar geleden was dat ondenkbaar, maar nu is het al bijna normaal. Door zo’n mondkapje te dragen en afstand van elkaar te houden, houden we de gezondheidzorg en daarmee de maatschappij zoveel mogelijk overeind. Hoewel ik die toegenomen afstand en het dragen van een mondkapje onplezierig vind, doe ik wat er van me gevraagd wordt. Ik voel me meer angetrokken tot het taoïsme dan tot activism, dus ik beweeg mee met de keuzes die in onze maatschappij op dit punt gemaakt worden en daar heb daar betrekkelijk weinig moeite mee. Maar toen dat het dragen van een monkapje in mijn praktijk voor mij en mijn patienten verplicht werd, had ik daar wel heel veel moeite mee. Toen ik probeerde te ontrafelen waar die weerstand vandaan kwam, bleek die alles te maken te hebben met de symbolische betekenis van zo’n masker.

Jezelf verbergen

Mensen dragen maskers om hun persoonlijke identiteit te verbergen. Overvallers dragen maskers om ongestraft een misdaad te plegen en bezoekers van het carnaval in Venetië doen dat om even te ontsnappen aan de benauwende christelijke seksuele moraal. Een masker kan je ook in staat stellen tijdelijk iemand anders te worden. In veel oude toneeltradities worden maskers gebruikt om een acteur te laten veranderen in de god die hij op het podium verbeeldt. Het publiek ziet dan die god met zijn goddelijke kwaliteiten en niet de acteur met zijn menselijke tekortkomingen. De mens blijft door het masker buiten beeld.

Psychologische maskers

In de psychologie staan maskers voor overlevingsmechanismen die ervoor zorgen dat we wenselijk gedrag kunnen vertonen. Ook deze maskers zorgen ervoor dat we onszelf niet werkelijk laten zien. We trekken ons terug omdat we ons geen raad weten met pijnlijke gevoelens en de kwetsbaarheid die dat met zich meebrengt. Uit angst voor afwijzing zetten we een masker op en zijn we niet meer helemaal onszelf. Dat masker zorgt ervoor dat we onze stabiliteit kunnen bewaren en kunnen functioneren in ons gezin, op ons werk en in de maatschappij. Als drager van een masker ben je niet meer in staat om wezenlijk contact te maken, want je zit gevangen in een toneelstuk waarin je vaak jarenlang je rol moet blijven spelen.

Eenzaamheid

Tijdens de coronacrisis wordt ons gevraagd een masker te dragen, maar ook om afstand te houden en contact te vermijden. In de campagnes die ons oproepen ons aan de regels te houden, valt vaak het woord ‘samen’. Maar dat ‘samen’ wijst niet op de gevoelde persoonlijke band tussen mensen, maar op een anoniem systeem dat we als individuen met z’n allen moeten dragen. We zijn in onze maatschappij opzichzelfstaande, dragende pilaartjes geworden. We moeten sterk zijn om de maatschappij sterk te houden. Kwetsbaarheid is ongewenst, omdat het een bedreiging voor de stabiliteit vormt. We moeten nog even volhouden en onze schouders eronder zetten. ‘Eén voor allen’ noemde Doortje Lenders* dit credo onlangs in een ingezonden stuk in de Volkskrant. Eenzaamheid werd al lang voor de coronacrisis een steeds groter probleem en het aantal mensen met psychische klachten neemt al langer toe. De coronacrisis heeft een krachtige impuls gegeven aan die trend. Naarmate we minder ruimte bieden aan onze kwetsbaarheid, wordt die juist steeds duidelijker zichtbaar.

Veilige haven

In mijn praktijk gelden andere normen en waarden dan in de maatschappij. Mijn praktijk is een veilige haven waar alle ruimte is om kwetsbaar te zijn. Je hoeft in mijn praktijk niet overeind te blijven; niet wat je presteert staat centraal, maar wie je bent en wat je voelt. In mijn praktijk nodig ik mensen uit hun masker af te zetten en zich zichtbaar te maken. Dat doe ik zelf ook, want alleen dan kan er werkelijk contact ontstaan. Dat contact is belangrijk bij de behandeling van zowel geestelijke al lichamelijke klachten. Nu het wettelijk verplicht is om in mijn praktijk een masker te dragen, dringt de maatschappij met haar normen en waarden binnen in mijn veilige domein. Dat bemoeilijkt mijn werk, want het modkapje is een krachtig symbool van die andere manier van omgaan met kwetsbaarheid. Dat helpt zeker niet als ik mensen uitndodig de moeidige stap te zetten hun kwetsbaarheid te aanvaarden. Bovendien gaan mijn reacties en die van mijn patiënten verborgen achter het masker en daardoor verdwijnt een groot stuk van de veiligheid en het persoonlijke contact die essentieel zijn in mijn manier van werken.

De waarde van kwetsbaarheid

Nu zou je kunnen zeggen dat mijn ongemakkelijke gevoelens hierover minder belangrijk zijn dan de bescherming die de mondkapjes tegen het virus bieden. Misschien klopt dat, maar dat neemt niet weg dat ongemakkelijke gevoelens over de mondkapjesplicht een belangrijke boodschap vertellen over de manier waarop we ons in deze samenleving tot onze kwetsbaarheid verhouden. Kracht en kwetsbaarheid zijn fundamentele karakteristieken van het menselijk bestaan. Kracht bezitten en grenzen aangeven is belangrijk voor ons welzijn, maar problemen zijn onvermijdelijk als we ons vastklampen aan onze kracht en ons terugtrekken omdat we ons geen raad weten met onze kwetsbaarheid. Wat kwetsbaar is, heeft niet alleen bescherming en versterking nodig, maar ook nabijheid, erkenning en waardering. Alleen als we dat begrijpen, kunnen we als individu en als maatschappij evenwichtige keuzes maken die leiden tot duurzaam welzijn.

Kostbare vergissing

Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat we in een tijd leven waarin kracht geassocieerd wordt met succes en kwetsbaarheid met falen en waarin we ons ons ten koste van alles vastklampen aan het leven omdat we ons met onze sterfelijkheid geen raad meer weten. Het is letterlijk en figuurlijk een kostbare vergissing om dat onvermogen tot deugd te verheffen.  Kwetsbaarheid maskeren en de gevoelens onderdrukken die daar mee samenhangen kan ernstig lichamelijk, geestelijk en sociaal lijden veroorzaken. De wachtlijsten in de geestelijke gezondheidszorg worden alleen maar langer. De torenhoge kosten van de overbelaste gezondheidszorg blijven door de steeds toenemende zorgvraag steeds verder stijgen.  Door de toegenomen afstand ervaren mensen de maatschappij als steeds onveiliger, wat leidt tot meer wantrouwen jegens diegenen met een andere politieke overtuiging of een andere etnische achtergrond. Het maskeren van onze kwetsbaarheid en het verlies aan contact, leidt uiteindelijk tot ziekte, agressie en geweld.

Gesprek

Deze crisis nodigt ons dringend uit om met elkaar in gesprek te gaan over de manier waarop we ons willen verhouden tot het bestaan en tot onze kwetsbaarheid. Dat gesprek is niet alleen boeiender, maar ook zinniger dan de feitjes-discussie over het coronabeleid die nu overal wordt gevoerd. Voor mensen zoals ik, die het niet voor het zeggen hebben, benadrukt die discussie alleen maar onze machteloosheid. Die discussies zorgen bovendien voor meer afstand en verdeeldheid tussen mensen. Op de manier waarop we in het leven staan hebben we wel invloed. Een gesprek daarover zorgt voor verbinding en voor een positieve verandering op kleine schaal. Als we werkelijk een gezonde, veilige samenleving tot stand willen brengen en de kwetsbaren willen beschermen, dan volstaat sterk zijn, afstand houden en een mondkapje dragen niet. Daarvoor moeten we vooral ook onze kwetsbaarheid aanvaarden, contact maken, het gesprek met elkaar aan gaan, niet alleen over wat we vinden, maar ook over wat we voelen.

* Doortje Lenders is masterstudent Philosophical Ethics